Nadat de Reformatie in ons land voet aan de grond had gekregen, werden de kerken gezuiverd van alles wat aan de katholieke eredienst herinnerde. Dat is althans het gangbare beeld. Aan de hand van tal van voorbeelden uit oude stads- en dorpskerken laten de auteurs zien dat toch veel middeleeuwse interieuronderdelen (preekstoelen, koorhekken en orgels) gehandhaafd zijn en dat nieuwe (doophekken, pilaarbanken en tekstborden) eraan zijn toegevoegd. Ook staan de auteurs stil bij verwijderde onderdelen die later weer zijn teruggebracht, zoals doopvonten, muurschilderingen en nissen. Met speciale aandacht voor het vroegste protestantse zilveren avondmaalsgerei biedt 'Het kerkinterieur op de schop' een fraai overzicht van de interieurs van protestantse kerken en het gebruik ervan – met nadruk op de periode van 1572 tot halverwege de zeventiende eeuw. Woord vooraf 7 Inleiding 8 I Historische context 13 1 De Beeldenstorm van 1566 14 2 De Tachtigjarige Oorlog 22 3 De zuivering van het kerkinterieur 32 II Interieuronderdelen die na de zuivering gehandhaafd zijn 39 4 Preekstoelen 40 Preekstoelen vóór de Reformatie 40 Bewaard gebleven preekstoelen 43 Preekstoelen na de Reformatie 45 Klankborden 46 Verplaatsing van preekstoelen 51 5 Koorafscheidingen 52 Het afgescheiden koor 52 Doksalen 52 Koorhekken 57 Koorhekken na de Reformatie 58 Gebruik van het koor 61 Ingrijpende wijzigingen 65 6 Orgels 66 Orgels vóór de Reformatie 66 Verplaatste en aangepaste orgels 66 Gebruik van het orgel 71 Orgelluiken 73 Orgelluiken op schilderijen 74 Andere thema’s op orgelluiken 79 III Interieuronderdelen die na de zuivering verdwenen zijn 83 7 Altaren en altaarstukken 84 Verwijdering van altaren 84 Altaarstenen 87 Hergebruik van altaarstenen 87 Herwaardering van altaarstenen 88 Altaarstukken 89 8 Beelden en schilderingen 94 Verwijdering van beelden en schilderingen 94 Beelden als museale aanwinsten 98 Opnieuw beelden in de kerk 99 Hergebruik van materiaal en desacralisatie 101 Onderwaardering en herwaardering van schilderingen 102 Thema’s van schilderingen 103 Het Laatste Oordeel 107 Gewelfschotels en sluitstenen 111 Terugkeer van beelden 116 9 Doopvonten 120 Een andere dooppraktijk 120 Hergebruik van doopvonten 121 Soorten doopvonten 121 Verplaatste doopvonten 123 Doopvonten als museale aanwinsten 125 Geelkoperen doopvonten 126 Invloed van de Liturgische Beweging 127 10 Nissen 134 Katholieke nissen in protestantse kerken 134 Sacramentsnissen en sacramentshuizen 134 Verwijdering van sacramentshuizen 135 Aan het licht gekomen sacramentshuizen 138 Piscina-nissen 140 Overige nissen 143 Herwaardering van nissen 144 IV Interieuronderdelen die na de zuivering aangebracht zijn 149 11 Doophekken en dooptuinen 150 Hekwerken rondom de preekstoel 150 Vroege doophekken 150 Doophuizen als kenmerk van het protestantse kerkinterieur 154 De dooptuin als het liturgische centrum 155 De plaats en de uitvoering van de dooptuin 156 Andere mensen in de dooptuin 158 Het doophek bedreigd 159 12 Tekstschilderingen 164 Tekstschilderingen voor en na de Reformatie 164 De overgang van beeld naar Woord 166 De Tien Geboden, de Geloofsbelijdenis en het Onzevader 168 Verplaatste tekstborden 172 Makers van tekstborden 173 Afbeeldingen op tekstborden 175 Predikantenborden 177 Verval en herwaardering van tekstschilderingen 177 13 Banken 178 Zitten en staan in de kerk 178 Kerkbanken 178 Zitplaatsen voor geestelijken en herenbanken 183 Kerkenraads- en overheidsbanken 183 Verschillende latere ontwikkelingen 190 V De kerkruimte als begraafplaats 195 14 Graftekens 196 Luidklokken 196 Begraven in de kerk 198 Grafmonumenten 199 Epitafen 204 Verwijderde memorietafels 209 Grafzerken 211 Wapenborden en rouwborden 217 Overgangstekstborden 220 Herwaardering van graftekens 221 VI Avondmaalsgerei 225 15 Zilveren avondmaalsbekers 226 Avondmaalsviering ‘onder beide gedaanten’ 226 Avondmaalsbekers in de protestantse traditie 226 De oudste avondmaalsbekers 227 Continuïteit met de katholieke traditie 228 Katholieke afbeeldingen en teksten 235 Zilveren avondmaalsbekers vanaf de zeventiende eeuw 236 Geraadpleegde literatuur 238 Register van plaatsnamen 246