DERDE, GRONDIG HERZIENE EDITIE – BESCHIKBAAR VANAF ACADEMIEJAAR 2025-2026 Als complex en gelaagd fenomeen raakt onderwijs direct of indirect een brede waaier van maatschappelijke actoren: leerlingen, leraren, directies, ouders, beleidsmakers en de samenleving in zijn geheel. Onderwijs is bijgevolg van grote maatschappelijke betekenis en verdient daarom grondige reflectie en begrip. Deze uitgave doet recht aan de complexiteit van onderwijs en verheldert zonder te simplificeren. Het biedt wetenschappelijke denkkaders en standpunten op verschillende onderwijsniveaus: het onderwijssysteem, de school en de klas. Leraren en allen die in onderwijs geïnteresseerd zijn, vinden hier de basis om zelfstandig te reflecteren, te beslissen en te oordelen over deze niveaus. Het boek brengt op die manier de basisinzichten samen die elke leerkracht nodig heeft om onderwijs en onderwijzen te begrijpen: wat het betekent, hoe het tot stand komt en wat het vereist. Het is geen eindpunt, maar een startpunt voor eenieder die meer wil weten over onderwijs en de processen die het vormen. Het boek bevat bijdragen van Koen Aesaert, Orhan Agirdag, Patricia Bijttebier, Fien Depaepe, Jan Elen, Greet Gevaert, Bregt Henkens, Jan Masschelein, Ides Nicaise, Sara Nijs, Annelies Raes, Nele Reyniers, Maarten Simons, Kris Van den Branden, Sarah Van Ruyskensvelde, Eline Vanassche, Machteld Vandecandelaere en Kurt Willems. Jan Elen is gewoon hoogleraar onderwijskunde aan het Centrum voor Instructiepsychologie en –technologie, KU Leuven. Andy Thys is onderwijskundige, onderwijstechnoloog en wetenschappelijk medewerker werkzaam binnen de lerarenopleiding van de KU Leuven. Als complex en gelaagd fenomeen raakt onderwijs direct of indirect een brede waaier van maatschappelijke actoren: leerlingen, leraren, directies, ouders, beleidsmakers en de samenleving in zijn geheel. Onderwijs is bijgevolg van grote maatschappelijke betekenis en verdient daarom grondige reflectie en begrip. Deze uitgave doet recht aan de complexiteit van onderwijs en verheldert zonder te simplificeren. Het biedt wetenschappelijke denkkaders en standpunten op verschillende onderwijsniveaus: het onderwijssysteem, de school en de klas. Leraren en allen die in onderwijs geïnteresseerd zijn, vinden hier de basis om zelfstandig te reflecteren, te beslissen en te oordelen over deze niveaus. Het boek brengt op die manier de basisinzichten samen die elke leerkracht nodig heeft om onderwijs en onderwijzen te begrijpen: wat het betekent, hoe het tot stand komt en wat het vereist. Het is geen eindpunt, maar een startpunt voor eenieder die meer wil weten over onderwijs en de processen die het vormen. Inleiding Woorden van dank Preambule: Structuur van het Vlaamse onderwijs De grote onderdelen Het gewoon secundair onderwijs Het buitengewoon secundair onderwijs Ter afronding Noten DEEL 1: FUNDAMENTEN VAN LEREN EN ONDERWIJZEN Hoofdstuk 1: Leren Inleiding Verschillende perspectieven op leren 2.1 Het behaviorisme 2.2 Het cognitivisme 2.3 Het socio-constructivisme Kenmerken van leren 3.1 Leren is een actief en constructief proces 3.2 Leren is een cumulatief proces 3.3 Leren is een zelfgestuurd proces 3.4 Leren is een gesitueerd proces Verschillende aspecten van leren 4.1 Cognitieve aspecten van leren 4.2 Metacognitieve aspecten van leren 4.3 Dynamisch-affectieve aspecten van leren Ter afronding: reflecties op (onderzoek naar) leren Hoofdstuk 2: Onderwijzen: een didactisch perspectief Inleiding Doelen en evaluatie 2.1 Soorten doelen en soorten evaluaties 2.2 Kwaliteitsvolle doelen en kwaliteitsvolle evaluatie Leertaken en leerinhouden 3.1 Selecteren en ordenen 3.2 Soorten leertaken en leerinhouden Werkvormen en media 4.1 Soorten werkvormen 4.2 Soorten media 4.3 Onderwijsbenaderingen Ter afronding Noten Hoofdstuk 3: Digitale transformatie in leren en onderwijzen Inleiding Historisch overzicht van digitale technologie in het onderwijs Mogelijkheden van digitale technologie 3.1 Toegang tot informatie vergroten 3.2 Levensechte contexten simuleren 3.3 Directe feedback verzorgen 3.4 Onderwijsleerprocessen beheren en opvolgen 3.5 Onderwijsleeromgevingen personaliseren 3.6 Nieuwe vormen van samen leren en samenwerken 3.7 Formatief en summatief evalueren ondersteunen 3.8 Nieuwe vrijheidsgraden voor de plaats en tijd waarin leren en onderwijs plaatsvindt 3.9 Bevorderen van inclusiviteit en de omgang met diversiteit 3.10 Onderwijs (her)ontwerpen Randvoorwaarden voor digitalisering Een blik op de realiteit inzake digitalisering in het Vlaamse onderwijs Wenselijkheid van digitalisering in het onderwijs 6.1 Een possibilistische blik op digitalisering in het onderwijs 6.2 Technologie neemt niet over, maar ondersteunt 6.3 Technologie maakt nieuwe onderwijsdoelen noodzakelijk 6.4 Technologie om de digitale kloof niet te versterken, maar te verkleinen 6.5 Waakzaamheid voor toenemende commercialisering 6.6 Digitalisering vanuit een gedragen visie op en beleid over ethiek, privacy en duurzaamheid Ter afronding Noten DEEL 2: ORGANISATIE EN INRICHTING VAN ONDERWIJS Hoofdstuk 4: Het verloop en het beheer van het klasgebeuren Inleiding Leerlingen als adolescenten: een ontwikkelingspsychologisch perspectief 2.1 Lichamelijke ontwikkeling 2.2 Cognitieve ontwikkeling 2.3 Ontwikkeling van zelfbeeld, zelfwaardering en identiteit 2.4 Relationele ontwikkeling De klas als groep De rol van taal in onderwijs en leerprocessen 4.1 Talige drempels 4.2 Schoolbrede oplossingen voor taal als drempel 4.3 Omgaan met talige diversiteit Het klasgebeuren: enkele kenmerken Klasmanagement 6.1 Structuur bieden 6.2 Ondersteunen van autonomieontwikkeling 6.3 Positieve leerling-leraarrelaties uitbouwen Ter afronding Hoofdstuk 5: Scholen vormgeven: schoolcultuur, professionele relaties, ontwikkeling en leiderschap Inleiding Schoolcultuur 2.1 Wat is schoolcultuur? 2.2 Wat kunnen schoolculturen inhouden? 2.3 Wat is de relevantie van schoolcultuur? 2.4 Hoe schoolcultuur vormgeven? Collegialiteit, samenwerking en autonomie 3.1 Collegiale relaties 3.2 Samenwerking en autonomie De ontwikkeling van leraar en school 4.1 Professionele ontwikkeling van leraren 4.2 Professionele leergemeenschappen 4.3 Schoolontwikkeling Schoolleiderschap 5.1 Begripsomschrijving 5.2 Conceptualiseringen van schoolleiderschap in de literatuur Ter afronding: over het belang van de schoolorganisatie Hoofdstuk 6: Inclusief onderwijs: een antwoord op specifieke onderwijsbehoeften Inleiding Inclusief onderwijs: het recht op participatie aan kwaliteitsvol onderwijs Onderwijsbeleid: het onderwijsaanbod voor leerlingen met SOB 3.1 Onderwijscontexten: inclusief vs. gesegregeerd Inclusief onderwijs realiseren 4.1 Interprofessionele samenwerking als voorwaarde om inclusie te realiseren 4.2 Verschillende vormen van samenwerken 4.3 Interprofessioneel samenwerken binnen inclusief onderwijs 4.4 Universal design for learning 4.5 Binnenklasdifferentiatie 4.6 Redelijke aanpassingen voor individuele leerlingen 4.7 Flexibele leerwegen Ter afronding Noten DEEL 3: REGELGEVING, KWALITEIT EN GELIJKE KANSEN IN HET VLAAMSE ONDERWIJS Hoofdstuk 7: Leraar en onderwijs: juridische aspecten Inleiding Het juridische kader van onderwijs 2.1 Het juridische kader voor onderwijsbeleid 2.2 Beleidsactoren in onderwijs Het juridische kader voor leraren 3.1 Het lerarenstatuut 3.2 Rechten en plichten 3.3 Aansprakelijkheid 3.4 Verzekeringen in het onderwijs Juridisering van het schoolgebeuren? 4.1 Juridisering van klassenraadbeslissingen 4.2 Juridisering van sanctionerende beslissingen Ter afronding Noten Hoofdstuk 8: Kwaliteitszorg en -bewaking Inleiding Onderwijskwaliteit 2.1 Componenten van onderwijskwaliteit: uitkomsten en condities 2.2 Perspectieven op onderwijskwaliteit Initiatieven van kwaliteitsbewaking en/of -zorg 3.1 Onderwijsdoelen als kwaliteitsnorm 3.2 Onderwijsinspectie 3.3 Pedagogische begeleidingsdiensten 3.4 Scholen 3.5 Vlaamse toetsen 3.6 Internationaal vergelijkend onderzoek Ter afronding: over kwantificering en methodologische grenzen 4.1 Kwantificering 4.2 Methodologische grenzen Hoofdstuk 9: Sociale ongelijkheid en gelijke kansen Inleiding Componenten van ongelijkheden in onderwijs 2.1 Context en input 2.2 Proces: ongelijkwaardige behandeling 2.3 Output: ongelijke uitkomsten Het publieke debat over ongelijkheden: deficitdenken en individueel schuldmodel 3.1 Biologisch deficit-denken 3.2 Cultureel deficitdenken 3.3 Individueel schuldmodel 3.4 Pierre Bourdieu: een theoretisch basisdenkkader Visies op gelijkheid 4.1 Compensatie en assimilatie 4.2 Meritocratie en kleurenblindheid 4.3 Egalitarisme en pluralisme Ter afronding DEEL 4: DENKEN OVER ONDERWIJS IN CONTEXTEN Hoofdstuk 10: De maatschappelijke rol en betekenis van onderwijs: benaderingen en toetsstenen Inleiding De functioneel-sociologische benadering De cultureel-sociologische benadering De conflict-sociologische benadering De sociaal-economische benadering De schoolpedagogische benadering 6.1 Algemene achtergrond 6.2 Schools leren: uitgangspunten en toetsstenen Ter afronding Noten Hoofdstuk 11: De vorming van moderne onderwijssystemen in West-Europa: een historisch perspectief Inleiding Over groote en cleyne scholen. Onderwijs in het ancien régime Reformatie en onderwijsvernieuwing De verlichting als kantelpunt in de onderwijsgeschiedenis? Dageraad van de natiestaat. Onderwijs in het aanschijn van het 19de-eeuwse nationalisme Een industriële school? De school en de sociale kwestie De uitrol van de leerplicht in Europa Een typisch Belgisch compromis? De vorming van een Belgisch onderwijssysteem in historisch perspectief Veralgemening en democratisering in een ideologisch gefragmenteerd onderwijslandschap Ter afronding: het lerarenberoep in het aanschijn van de ‘onderwijsrevolutie’ Noten Hoofdstuk 12: De kwestie van goed onderwijs: over denkwijzen en diplomatie Inleiding Het meervoudige denken in het onderwijs: professioneel, beheersmatig, deliberatief en beschouwelijk 2.1 De professionele denkwijze 2.2 De beheersmatige denkwijze 2.3 De deliberatieve denkwijze 2.4 De beschouwelijke denkwijze De vier denkwijzen in actie en interactie 3.1 Over onderwijsdoelen 3.2 Over (Vlaamse) toetsen 3.3 Over pedagogische projecten Over wat geldt als ‘evidentie’ in de wereld van onderwijs Ter afronding: over goed onderwijs en diplomatie Noten Referentielijst